نکته های دستوری و نگارشی

                                                      نکته ی اوّل درس 11 ( دستور زبان )

     گاهی نویسندگان لازم می دانند در میان کلام خود کلمه هایی را تکرار کنند . به این عمل تکرار کلمه می گویند .

      تکرار کلمه فی نفسه در عبارت معمولاً عیب محسوب می شود .

      ولی ، گاهی این عمل باعث زیبایی کلام شده و ارزش گفتاری آن را زیاد می کند .

      هرگاه تکرار کلمه در عبارتی باعث زیبایی و تأثیر گذاری بیشتر آن شود ، یک آرایه ی ادبی به حساب می آید .

      نویسندگان تکرار کلمه را بیشتر برای تأکید معنی عبارت می آورند.

مثال : دلم می خواهد تمام این قلب کوچولوی کوچولو را ، مثل یک خانه ی قشنگ کوچولو، به کسی بدهم که خیلی خیلی دوستش دارم.

سوالات :

1 – تکرار چیست ؟

2 – آیا تکرار عیب محسوب می شود ؟

3 – چه هنگامی تکرار کلمه یک آرایه ی ادبی محسوب می شود ؟

4 – تکرار کلمه بیشتر در چه مفهومی به کار می رود ؟

                                               نکته ی دوّم درس 11 ( آیین نگارش )

      داستان گویی شیوه هایی دارد .

      گاهی داستان از زبان من ( اوّل شخص ) گفته می شود .

      گاهی از زبان تو ( دوّم شخص ) .

      گاهی از زبان او ( سوّم شخص ) .

      به این شیوه ی داستان گویی ، « زاویه ی دید » گفته می شود .

      زاویه ی دید در حقیقت زاویه ی نگاه نویسنده به داستان خودش است که می نویسد .

 مثل : داستان های قلب کوچکم را به چه کسی بدهم ؟  و سفرنامه ی اصفهان

سوالات :

1 – زاویه ی دید در داستان گویی یعنی چه ؟

2 – هر داستان ممکن است چند زاویه ی دید داشته باشد ؟ نام ببرید .

                                                            نکته ی اوّل درس 12 ( دستور زبان )

     افزودن « _َ ک » به پایان بعضی از کلمات معنی آن ها را تغییر می دهد . 

     این تغییر معنی ممکن است در موارد زیر باشد .

     تشبیه : ایجاد رابطه ی شباهت . مثل : عروسک ، خرسک

      تصغیر : کوچک کردن کلمه مورد نظر از نظر شکل و اندازه . مثل : شاخک ، شهرک

     تحبیب : ممکن است رابطه عاطفی دوست داشتن و ترحم کردن را ایجاد کند . مثل : طفلک

      تحقیر : کوچک شمردن کلمه مورد نظر از حیث مقام و ارزش و قصد توهین به آن. مثل : مردک ، شاعرک

و موارد دیگری هست از جمله ( نسبت ، تقلیل در قید ، تقلیل در صفت ، ساختن اسم از صفت ، ساختن اسم آلت ) که از حوصله ی بحث

ما خارج است .

سوالات :

1 – معنی کلمات داده شده را بنویسید .  داستانک (            ) کمانک (              ) خواهرک (             ) عروسک (             )

پسرک (              ) مردک (                     ) چشمک (                   ) ناخنک (                 ) عینک (                  )

                                                    نکته ی دوّم درس 12 ( آیین نگارش )

      بیشترین فرق را بین نظم و نثر، در چیدمان کلمات آن دو می توان در نظر گرفت .

      به این عبارت که نظم موجود میان کلمات خود آهنگ به وجود می آورد .

      هرگاه این جابه جایی در کلمات باعث ایجاد آهنگ و ریتم در کلمات شود ، می گوییم نظم به وجود آمده است .

       معمولاً در عبارات نثری همه ی ارکان جمله در جای مخصوص خود به کار می روند .

       مثلاً « فعل » در آخر جمله و یا « نهاد » در اوّل جمله به کار می رود . و ..................

       پس هرگاه ارکان جمله در جای اصلی خود به کار نروند نظم یا جملات غیر مستقیم به وجود می آید.

      واگر ارکان و نقش های جمله در جای مخصوص خودشان به کار روند نثر یا جملات مستقیم به وجود می آید .

مثال : « فتاد از پای ، کرد از عجز فریاد » که جمله مستقیم آن عبارت است از « از پای افتاد ، از عجز فریاد کرد  »

سوالات :

1 – بیشترین فرق بین نظم و نثر در چیست ؟

2 – نظم چگونه به وجود می آید ؟

3 – جملات غیر مستقیم یعنی چه ؟

4 – جملات مستقیم یعنی چه ؟

5 – مصراع های زیر را از غیر مستقیم به مستقیم برگردانید .

 « گه از دیوار سنگ آمد ، گه از در »   « نگردد شاخک بی بن برومند »   « زنو کاران که خواهد کار بسیار ؟ »

                                          نکته ی اوّل درس 13 ( دستور زبان )

      فعل امر یا فعل دستوری : فعلی که انجام کاری را از ما بخواهد ، فعل امر می گویند .

      فعل نهی : فعلی که مارا از انجام کاری باز دارد ، فعل نهی می گویند .

مثل : فرصت های خوب را دریابید .                     وقت گران بهایت را بیهوده مشمار .

                                       امر                                                                 نهی

« مشمار » صورت قدیمی فعل « نشمار» است .

                                                         نکته ی دوّم درس13 ( آیین نگارش  )

      قالب رباعی : رباعی در لغت به معنی چهار گانه است .

      چون این قالب چهار مصراع دارد به همین خاطر به آن رباعی یا چهارگانه می گویند .

       در رباعی مصراع های اوّل ، دوّم و چهارم با هم ،هم قافیه هستند .

شکل ساختاری رباعی

                        ............................................                      ............................................

                        ...........................................                       ..............................................

     از بزرگترین رباعی سرایان ایران زمین می توان به عمر خیّام و ابو سعید ابی الخیر اشاره کرد .

مثال :                  هنگام سپیده دم خروس سحری                                  دانی که چرا همی کند نوحه گری ؟

                         یعنی که نمودند در آیینه ی صبح                               کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری

سوالات :

1 – رباعی در لغت یعنی چه ؟

2 – چرا رباعی را چهار گانه می نامند ؟

3 – رباعی را تعریف کنید .

4 – کدام یک از شاعران داده شده رباعی سرا می باشند ؟       حافظ           سعدی            فردوسی                  خیّام

5 – شعر زیر در چه قالبی سروده شده است ؟

                 این عمر به ابر نو بهاران ماند                              وین دیده به سیل کوهساران ماند

                 ای دوست چنان بزی که بعد از مردن                      انگشت گزیدنی ، به یاران ماند

                                                     نکته ی اوّل درس 14 ( دستور زبان )

      نامه نگاری یکی از راه های ایجاد ارتباط است .

      نامه ها ممکن است ، دوستانه یا خانوادگی باشد ویا رسمی و اداری .

      اگر نامه را از طریق پست به دیگران می فرستیم ، باید به نکاتی توجه کنیم .

الف ) کاغذ نامه تمییز و مناسب باشد .   ب ) با خطّ زیبا و خوانا بنویسیم .     ج ) از کلمه های زیبا و مناسب و احترام آمیز استفاده کنیم

 د ) نشانی دقیق فرستنده و گیرنده نوشته شود .    ه ) تمبر نامه زده شود .        و ) کلماتی که به کار می بریم مناسب نوع نامه باشد .

سوالات :

1 – نامه ها بر حسب موضوع به چند دسته تقسیم می شوند ؟ نام ببرید .

2 – در نوشتن نامه به چند نکته توجّه می کنیم ؟ ( 4 مورد ) بنویسید .

3 – نامه ای به یکی از دوستان صمیمی خود بنویسید .

                                                نکته ی دوم درس 14 ( آیین نگارش )

     ما گاهی در نوشته ی خود به جای برخی عبارات و کلمات ، یکی دو حرف از حروف آن ها را ذکر میکنیم . به این حروف نشانه های

   اختصاری می گویند .

     نشانه های اختصاری رایج بیشتر عبارات عربی ویا زبان های دیگر و یا حتی اختصار نام بعضی از شرکت ها ، سازمان ها ، گروه ها

و..... می تواند باشد .

مثل : ( ع ) = علیه السّلام             ( ص ) = صلّ الله علیه                ( س ) = سلام الله علیها             ( ره ) = رحمة الله علیه

       ( opk ) = سازمان کشورهای نفتی

سوالات :

1 – نشانه های اختصار یعنی چه ؟

2 – چند تا نشانه ی اختصار نام ببرید که نام شرکت باشد .

3 – نشانه های اختصار زیردر چه معنایی به کار رفته اند ؟

( ع ) =                                ( ص )=                                  ( س ) =                                ( ره ) =

                                                     نکته اوّل درس 15 ( دستور زبان )

      فعل آینده (مستقبل )

      فعلی که زمان انجام آن در آینده باشد فعل آینده یا مستقبل می گویند .

       ساختمان فعل آینده : ( خواه + شناسه ی مضارع + بن ماضی )

مثال :        مفرد { خواهم رفت – خواهی رفت – خواهد رفت }        جمع { خواهیم رفت – خواهید رفت – خواهند رفت }

       توجّه : در فعل آینده جز اوّل تغییر می کند و جز دوّم همیشه ثابت است .

سوالات :

1 – فعل آینده را تعریف کنید .

2 – ساختمان فعل ا ینده چگونه است ؟

3 – در فعل آینده کدام جز ثابت است ؟

                                                 نکته ی دوّم درس 15 ( آیین نگارش )

قالب شعری : قطعه

        موضوع : شعری است که در آن به پند و اندرز و مسائل اخلاقی و اجتماعی می پردازند .

       ساختمان و قرار گرفتن قافیه در آن : مصراع های دوّم همه ی بیت های آن هم قافیه هستند

 شکل ظاهری قالب :  ..................................                 ........................................

                         ..................................                 .........................................

                        ....................................                .........................................

مثال :           چه خوش گفت زالی به فرزند خویش                    چو دیدش پلنگ افکن و پیل تن

                  گر از عهد خردیت یاد آمدی                               که بیچاره بودی در آغوش من

                  نکردی در این روز برمن جفا                            که تو شیر مردی و من پیر زن

سوالات :

1 – قطعه چه نوع شعری است ؟

2 – قافیه در قطعه در چه جایی هست ؟

3 – شعرفوق در چه قالبی سروده شده است ؟

                                                  نکته اوّل درس 16 ( دستورزبان )

جملات اسنادی ( ربطی – اسمیّه )

     جمله هایی که در آنها کاری صورت نمی گیرد .

     معمولاً صفتی به کسی یا چیزی نسبت داده می شود .

     از کسی یا چیزی تغییر حالتی روی می دهد .

      در اصل جمله های اسنادی دارای فعل اسنادی یا ربطی هستند .

      فعل های اسنادی عبارتند از : ( است – بود – شد – گشت - گردید )

      فعل های فوق زمانی فعل اسنادی هستند که اوّلاً : درمعنی دیگری به کار نرود . ثانیاً : این فعل ها می توانند جانشین هم دیگر شوند .

      ارکان اصلی جمله های اسنادی :

      نهاد ( مسند الیه ) – مسند – فعل ربطی یا اسنادی

      مسند در اصل نوعی صفت است .

       مسند در بخش گزاره ی جمله قرار دارد .

                                                                                                               گزاره

                                                                         مثال :   شهید رجایی  متواضع  بود .

                                                                                                نهاد          مسند    فعل ربطی

سوالات :

1 – جمله اسنادی چه نوع جمله ای است ؟

2 – فعل در جمله های اسنادی چه نوع فعلی است ؟

3 – فعل های اسنادی یا ربطی را نام ببرید .

4 – فعل های ربطی چه ویژگی هایی دارند ؟

5 – ارکان اصلی جمله های اسنادی را نام ببرید .

6 – مسند در اصل چیست و در کدام جز جمله قرار دارد ؟

7 – ارکان جمله های اسنادی را در عبارت زیر پیدا کنید .

                                                                               « هوا سرد شد »

                                                   نکته دوّم درس 16 ( آیین نگارش )

« خاطره نویسی »

       خاطره نویسی مانند نامه نگاری و سفرنامه نویسی یکی از انواع نوشتن است .

       هرگاه صحنه ها یا حادثه هایی را که در زندگی روی داده یا مشاهده شده است ، باز گو کنیم یا بنویسیم ، به آن خاطره می گویند .

       هنگام گفتن یا نوشتن خاطره ، به همه ی نکاتی که خاطره را مستند می کند ، باید اشاره کرد .

       خاطره نوشته ای است شخصی که معمولاً زیبا ، عاطفی و پر جاذبه است .

        بسیاری از شاهکارهای ادبی و هنری جهان بر اساس خاطره ساخته شده اند .

سوالات :

1 – خاطره نویسی یکی از انواع ....................... است .

2 – خاطره نویسی چه نوع نوشته ای است ؟

3 – در نوشتن یا گفتن خاطره چه شرایطی را باید رعایت کرد ؟

                                                           نکته  اوّل درس 17 ( دستور زبان )

 « ضمیر »

       ضمیر واژه ای است که معمولاً به جای اسم می نشیند . و نمی گذارد اسم تکرار شود .

       ضمیر ها دو گونه اند : 1 -  ضمیرهای جدا یا نا پیوسته ( منفصل )  2 – ضمیرهای پیوسته یا ( متّصل )

        ضمیر های جدا یا نا پیوسته عبارتند از : مفرد { من – تو – او }  جمع { ما – شما – ایشان }

        ضمیرهای پیوسته یا متّصل عبارتند از :  مفرد {  َم – َت – َش }    جمع {  ِمان – ِتان – ِشان }

        ضمیرهای پیوسته یا چسبیده معمولاً مالکیت را نشان می دهند .

                                                                               مثال : ما همین جا از خودمان دفاع می کنیم .

سوالات :

1 – ضمیر چیست ؟

2 – ضمیرها چند گونه اند ؟

3 – ضمیرهای ناپیوسته را نام ببرید.

4 – ضمیرهای پیوسته را با مثالی بنویسید .

5 – ضمیرهای پیوسته معمولاً در چه مفهومی به کار می روند ؟

                                                         نکته دوّم درس 17 ( آیین نگارش )

      نویسندگان برای زیباتر کردن نوشته ی خود از « توصیف » استفاده می کنند .

      توصیف باعث می شود تا احساس نویسنده را بهتر دریابیم و متن در ما تأثیر بیش تری بگذرد .

      توصیف زمانی زیباست که دقیق و همراه باذکر جزئیّات و سرشاراز احساس و عاطفه باشد .

      در توصیف هر چیز ، باید به دوری ، نزدیکی ، رنگ ، اندازه ، بو ، لطافت و زبری و رابطه ی آن با پدیده های اطراف توجّه کنیم .

مثلاً : در درس دفاع از آزادی نویسنده صحنه ی لشکر کشی قاجان را با تصاویری حسی کاملاً نشان می دهد . وجود برخی از تشبیهات  و

عناصر زیبایی سخن در این نوشته ، آن را بسیار قابل درک و تخیلی کرده است و خواننده گویی خود در متن داستان حضور دارد .

سوالات :

1 – نویسندگان برای زیباتر کردن نوشته ی خود از ...................... استفاده می کنند .

2 – توصیف چه تأثیری در خواننده می گذارد ؟

3 – توصیف زمانی زیباتر می شود که .......................................................................................

4 – در توصیف به چند نکته توجه می کنیم ؟

                                                             نکته ی اوّل درس 18 ( دستور زبان )

« اسم مرکب و اسم مشتق »

     همان طور که در درس های قبل گفته شد ، اسم از نظر ساخت به دو دسته ی ساده و غیر ساده تقسیم می شود .

     کلمات غیر ساده نیز به چند قسمت مهم تقسیم می شوند که مهم ترین آن ها عبارتند از : 1 – مرکب 2 – مشتق

     اسم مرکب : اسمی است که ساختمان آن از چند جز معنی دار تشکیل شده باشد .یا به عبارت دیگر اسمی که حداقل از دو جز معنی دار

تشکیل شده است .  مثال : چلچراغ – چادرنشین – گل گشت – کتابخانه

      اسم مشتق : اسمی است که دارای « وند » باشد .

       وند ها کلماتی هستند که خود به تنهایی معنی مستقلی ندارند و با کلمات دیگر می آیند و کلمه های جدیدی می سازند .

        وند ها از نظر قرار گرفتن در کنار کلمه ها سه نوعند : 1- پیش وند 2 – میان وند 3 – پس وند

       پیش وند ها : ب ، با ، باز ، بر ، بی ، در ، فر، فرا ، فراز ، فرو ، نا ، هم ،

        میان وند ها : ا ، به ، تا ، در ، وا

        پس وند ها : ار ، اسا ، اک ، اگین ، ان، انه ، انی ، بار ، بان ، تر ، ترین ، چه ، چی ، دان ، زار ، سار ، سان ، ستان ، ِش ، َک ،

        در کل اسم مشتق دارای وند است و حداقل از یک جز معنی دار و یک  وند تشکیل شده است .

مثال : با هنر – بی خرد – باز دلشت – برخوردار – دربه در – سرتاسر – گفتار – برق آسا - ..........................

سوالات :

1 – اسم مرکب چه ساختمانی دارد ؟ مثالی بزنید .

2 – اسم مشتق چیست ؟

3 – وند چیست ؟ چند نوع است ؟

                                                          نکته ی دوّم درس 18 ( آیین نگارش )

       گاهی نویسندگان و شاعران با بهره گیر از قدرت تخیّل خویش مناظری را با کلمات به تصویر می کشند که از هر تابلو نقاشی شده ای

      گویاتر و تأثیر گذارتر می شود . این تصویر ها به شعر و نوشته زیبایی می بخشد و بر تأثیر و گیرایی آن می افزایند .

مثل توصیف شاعر در درس زنگ کوچ از چادر خود که گاهی به چلچراغ و گاهی به باغی از آیینه تصوّر کرده است .

                                                                    نکته های درس 20

     گاهی نویسندگان و شاعران در داستان ها و نوشته های خود به اشیاء و حیوانات دور بر خود شخصیّت داستانی می دهند و اعمالی را به

آنها نسبت می دهند که ما همانند آن ها را در اطراف خود زیاد می بینیم . به این نوع داستان ها و نوشته ها داستان های رمزی یا نمادین

 می گویند .

مثل داستان آدم آهنی و شاپرک – کتاب کلیله و دمنه – منظومه ی موش و گربه ی عبید زاکانی

سوالات :

1 – داستان های نمادین چه نوع داستان هایی هستند ؟ مثالی بزنید .

                                                            نکته های درس 21

      ما ناچار به استفاده از ادبیات دیگر ملّت ها هستیم . برای لذّت بردن از اشعار و داستان های آن ها باید به کتاب های آن ها رجوع کنیم .

به همین خاطر فنی به نام ترجمه به وجود آمد که ما را از این کار بی نیاز کرد .

      به کسی که این عمل ترجمه را انجام می دهد ، مترجم می گویند .

      مترجم باید با دو زبان یعنی زبانی که از آن ترجمه می کند و زبانی که به آن ترجمه می شود ، کاملاً آشنا و مسلّط باشد .

       مترجمان هنگام ترجمه از منابعی مانند فرهنگ لغت ، دائره المعارف ، فرهنگ نامه و .... استفاده  می کنن

سوالات :

1 – چگونه می توان از ادبیات سایر ملت ها استفاده کرد ؟

2 – مترجم به چه کسی می گویند ؟

3 – مترجم باید چه شرایطی داشته باشد ؟

                                                                           پایان                                            موفّق و سربلند باشید / سیّدی

«    ای عقل مرا کفایت از تو      »

نکته ها

شرح نکته های اوّل ( دستور زبان ) و دوّم ( آیین نگارش )

کتاب اوّل راهنمایی

گرد آورنده : علی سیّدی

( دبیر ادبیات مدرسه راهنمایی شاهد تبریز )

سال 1387- 1388