ارایه ادبی- لفظی و معنوی۴

آرایه های ادبی بدیع آرایه های لفظی، آرایه های معنوی درس 23 1- آرایه حس آمیزی را تعریف کنید؟ آمیختن دو یا چند حس است در کلام، به گونه ای که با ایجاد موسیقی معنوی، به تأثیر سخن بیفزاید و سبب زیبایی آن شود. خود آزمایی در جمله ها، بیتها و مصراعهای زیر آرایه حس آمیزی را بیابید؟ - خداوند لباس هراس و گرسنگی را به آنها چشانید. (آیه 112، سوره نمل) چشانیدن که حس چشایی است به هراس که حس لامسه است نسبت داده شده که حس آمیزی است. - تیرگی می آید // دشت می گیرد آرام // قصه رنگی روز // می رود رو به شام. «سپهری» نسبت دادن رنگ که دیدنی است به قصه که شنیدنی است، اختلاط « بینایی با شنوایی » حس آمیزی است. - مثل این است که شب نمناک است // دیگران را هم غم هست به دل // غم من لیک // غمی غمناک است. « سپهری » نسبت « نمناکی » به شب، حس آمیزی است چون نم با لامسه قابل تشخیص است ولی شب لمس کردنی نیست. - بوی دهن تو از چمن می شنوم             رنگ تو ز لاله و سمن می شنوم   « مولوی » بو بوییدنی است نه شنیدنی و رنگ هم دیدنی است نه شنیدنی – اختلاط حس شنوایی با بویایی و بینایی « حس آمیزی » است. - از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر       یادگاری که در این گنبد دوار بماند   « حافظ » صدا دیدنی نیست بلکه شنیدنی است پس اختلاط « بینایی با شنوایی » حس آمیزی است. - نجوای نمناک علفها را می شنوم. « سپهری » نسبت « نمناک » به نجوا حس آمیزی است چون نجوا، شنیدنی و نمناک، لمس کردنی است. - آشنا هستم با، سرنوشت تر آب // عادت سبز درخت « سپهری » نسبت « تری » به سرنوشت و« سبزی » به عادت، حس آمیزی است. - روشنی را بچشیم. « سپهری » نسبت چشیدن به روشنی « حس آمیزی » است؛ زیرا روشنی « حس بینایی » است و قابل دیدن و با چشیدن که « حس چشایی » است تناسب ندارد.

© 2002, Islamic Republic of Iran Broadcasting Website.

ارایه ادبی- لفظی و معنوی۳

آرایه های ادبی

بخش چهارم

بدیع آرایه های لفظی، آرایه های معنوی

درس 24

1- آرایه « ایهام » چیست؟

آوردن واژه ای است با حداقل دو معنی که یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن باشد و مقصود شاعر، معمولاً معنی دور و گاه، هر دو معنی است.

خود آزمایی

در هر یک از بیتهای زیر، آرایه ایهام را بیابید و معانی مختلف واژه ای که این آرایه را پدید می آورد، بر شمارید؟

- جان ریخته شد با تو، آمیخته شد با تو         چون بوی تو دارد جان، جان را هله بنوازم

«مولوی»

1- قالب ریخته شد

2- به پای تو ریخته و جدا شد

- ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم        ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما       « حافظ »

1- شراب دائم

2- نوشیدن همیشگی

- چشم چپ خویشتن برآرم                 تا روی نبیندت به جز راست           « سعدی »

1- چشم راست

2- درستی، حقیقت

- میان گریه می خندم که چون شمع اندر این مجلس      

زبان آتشینم هست، لیکن در نمی گیرد 

 « حافظ »

1- اثر نمی کند

2- روشن نمی شود

- دیدم و آن چشم دل سیه که تو داری          جانب هیچ آشنا نگاه ندارد           «حافظ »

1- سیاه دل، ظالم

2- چشمی که مردمک سیاه دارد

- کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود  

                                      عاشق مسکین چرا چندین تجمل بایدش          « حافظ »

1- صدای آلت موسیقی

2- صدای رودخانه

- صائب مدد خلق نمودیم به همت         در ظاهر اگر مالک دینار نگشتیم     « صائب »

صاحب سکه طلا: لقب یکی از اولیاء الله است که روزی در کشتی نشسته بود، یک دینار ناخدا گم شد. ناخدا به مالک دینار تهمت زد. مالک به درگاه خدا گریست، آنقدر سکه در کشتی ریختند که اگر ناخدا توبه نمی کرد کشتی غرق می شد.

2- «ایهام تناسب» را تعریف کنید؟

آوردن واژه ای است با حداقل دو معنی که یک معنی آن مورد نظر و پذیرفتنی است و معنی دیگر نیز با بعضی از اجزای کلام تناسب دارد.

خودآزمایی

- در هر یک از بیتهای زیر، آرایه ایهام تناسب را بیابید و ضمن بیان هر دو معنی، مشخص کنید که واژه دیگر تناسب دارد؟

- همچو جنگم سر تسلیم و ارادت در پیش        تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم

بین معنی دوم (آلت موسیقی) با چنگ و بزن و بنوازم تناسب است.

1- ضربه

2- آلت موسیقی.

- هنر بیار و زبان آوری مکن سعدی               چه حاجت است که گوید شکر که شیرینم

 «سعدی»

شکر در معنی دوم با شیرین تناسب دارد.

شیرین:

1- طعم شیرین

2- شیرین، معشوق خسرو پرویز و در بیت با واژه «شکر»  تناسب دارد.

- از اسب پیاده شو بر نطع زمین نه رخ                 زیر پی پیلش بین شهمات شد نعمان

«خاقانی»

ایهام تناسب:

1- چهره

2- مهره شطرنج

در معنی دوم با واژه های اسب، پیاده، پیل، شهمات تناسب دارد.

- مدامم مست می دارد نسیم جعد گیسویت          خرابم می کند هر دم فریب چشم جادویت

«حافظ»

خراب با واژه «مست» تناسب دارد. ایهام تناسب:

1- آشفته، بیمار

2- مست و خراب

- روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد

زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما

« حافظ »

1- شرح و بیان

2- تفسیر قرآن که در این معنی با آیتی و کشف تناسب دارد.  

- گر هزار است بلبل این باغ                                  همه را نغمه و ترانه یکی است  

«صائب»

ایهام تناسب:

1- عدد هزار ( که در اینجا مورد نظر است)

2- نوعی از بلبل

در معنی دوم با واژه های بلبل، نغمه، ترانه تناسب دارد.

ارایه ادبی- لفظی و معنوی۲

آرایه های ادبی بدیع آرایه های لفظی، آرایه های معنوی  درس 21 1) مراعات نظیر چیست ؟ آوردن واژه هایی از یک مجموعه است که با هم تناسب دارند .  خود آزمایی در شعرها و عبارت های زیر ، آرایه ی مراعات نظیر را بیابید و مشخص کنید که تناسب واژه ها از چه جهت است ؟ ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند          تاتوانی به کف آری و به غفلت نخوری مراعات نظیر و از نظر مکانی با هم تناسب دارند . / نان ، خوردن ، همراهی (سعدی) شعاع آفتابم من، اگر در خانه ها گردم      عقیق و زر و یاقوتم ، ولادت ز آب و طین دارم                                             مراعات نظیر – از نظر جنس /       همراهی (مولوی) دردی است درد عشق که هیچش طبیب نیست         گر دردمند عشق بنالد ، غریب نیست مراعات نظیر در همراهی واژه ها. (سعدی) حافظ از باد خزان در چمن دهر مرنج                 فکر معقول بفرما گل بی خار کجاست همگی کلمات خط کشیده شده مراعات نظیر در همراهی واژه ها دارد . (حافظ) سر نیزه و نام من مرگ توست                        سرت را بباید زتن دست شست مراعات نظیر و از نظر همراهی کلمات با هم تناسب دارند . (فردوسی) یکی گردیم در گفتار و در کردار و در رفتار زبان و دست و پا یک کرده خدمتکار هم باشیم مراعات نظیر از نظر نوع و همراهی . (فیض) بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت              برآید که ما خاک باشیم و خشت         (سعدی) مراعات نظیر از نظر زمان   خاک ، خشت ، مراعات نظیر از نظر جنس  سر من مست جمالت ، دل من رام خیالت            گهر دیده نثار کف دریای تو دارد مراعات نظیر از نظر همراهی          گهر ، کف دریا از نظر مکان با هم تناسب دارند (مولوی) 1) آرایه ی "تملیح " را توضیح دهید ؟ اشاره ای است به بخشی از دانسته های تاریخی ، اساطیری ، و ..... و ارزش تملیح به میزان تداعی ای بستگی دارد که از آن حاصل می شود . خود آزمایی در بیت ها و عبارت های زیر ، آرایه ی تلمیح را مشخص کنید و دانسته ی مورد نظر را در دو سطر توضیح دهید ؟ شاه ترکان سخن مدعیان می شنود        شرحی از مظلمه ی خون سیاوشش  باد    (حافظ) تملیح به داستان سیاوش و مرگ ناجوانمردانه ی او بوسیله ی افراسیاب شاه ترکستان است. پدرم روضه ی رضوان به دو گندم بفروخت      من چرا ملک جهان را به جوی نفروشم ؟ اشاره به داستان حضرت آدم ابوالبشر و رانده شدن او از بهشت و فرود او به این دنیای فانی است . (حافظ) این مد ، که چون منیژه لب چاه می نشست                گریان به تازیانه ی افراسیاب رفت اشاره به داستان عاشقانه ی " بیژن و منیژه " است که افراسیاب پدر منیژه ، بیژن را در چاهی زندانی می کند ولی منیژه هر شب پنهانی به بالای چاه می آید و برای او آب و خوراک می اندازد . ( فریدون مشیری) ز حسرت لب شیرین هنوز می بینم                     که لاله می دمد از خون دیده ی فرهاد کل بیت اشاره به داستان دل دادگی فرهاد به شیرین و موضوع پیشنهادی شیرین که کندن کوه بیستون است می باشد . (حافظ) چو گل گر خرده ای داری ، خدا را صرف عشرت کن                                                        که قارون را غلط ها داد سودای زر اندوزی اشاره به گنج قارون است که قارون راضی نشد مقداری از این ثروت را در راه دین خدا خرج کند و حضرت موسی (ع) او را نفرین کرد و به امر الهی قارون با همه گنجایش به قعر زمین فرو رفت . (حافظ) درویشی را دیدم سر بر آستان کعبه نهاده همی نالید که : یا غفور ، یا رحیم ، تو دانی که از ظلوم جهول چه آید . اشاره به آیه ی قرآن ( سوره احزاب ، آیه ی 72) دارد که معنی آیه این است : " ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه کردیم پس از حمل آن خود داری کردند ولی انسان آن را به دوش کشید . بدرستی که او (انسان ) ستمگر و نادان بود ." (سعدی)

ارایه ادبی- لفظی و معنوی

آرایه های ادبی بدیع آرایه های لفظی، آرایه های معنوی درس 17 1- سجع چیست؟ یکسانی دو واژه در واج یا واجهای پایانی، وزن یا هر دوی آنهاست. 2- آرایه سجع چگونه پدید می آید؟ آرایه سجع زمانی پدید می آید که کلمات مسجع در پایان دو جمله به کار روند و آهنگ دو جمله را به هم نزدیک سازند. 3- «تضمین المزدوج» چیست؟ اگر سجعها در یک جمله در کنار هم به کار روند، «تضمین المزدوج» نامیده می شود. خود آزمایی 1- در جمله های زیر، سجع را نشان دهید؟ - الهی،اگر بهشت چون چشم و چراغ است،بی دیدار تو درد و داغ (سجع                                  1و2) است.                          (سجع                           1و2)                «منسوب به خواجه عبدالله انصاری» - هرچه زود برآید، دیر نپاید.                    (سجع                                )(سجع                           ) - ظالمی را حکایت کنند که هیزم درویشان را خریدی به حیف و توانگران را دادی به طرح.                                                       (سجع                                 1و2)                           (سجع                            1و2) «سعدی» - آن که بر دینار دسترسی ندارد، در همه دنیا کس ندارد.                            «سعدی»                             سجع                               سجع - سرّ عشق، نهفتنی است نه گفتنی و بساط مهر، پیمودنی است نه نمودنی. سجع1           سجع1                  سجع2           سجع2 «مقامات حمیدی» - تلمیذ بی ارادت، عاشق بی زر است و رونده بی معرفت، مرغ بی پر و عالِم بی عمل               سجع1            سجع2                      سجع1          سجع2       سجع3  درخت بی بر و زاهد بی علم، خانه بی در.                                            «سعدی» سجع4                 سجع3         سجع4 - طالب علم، عزیز است و طالب مال، ذلیل است.                  «منسوب به خواجه عبدالله انصاری»               سجع                         سجع - نیکبخت آن که خورد و کِشت و بدبخت آن که مرد و هِشت.                      «سعدی»     سجع1          سجع2  سجع3    سجع1       سجع2  سجع3 «انواع سجع» 1- سجع «مطرّف» را تعریف کنید؟ کلماتی که آخر یکسانی دارند ولی هم وزن نیستند. مانند: محبت را غایت نیست؛ از بهر آنکه محبوب را نهایت نیست.     «عطار» 2- سجع «متوازی» را تعریف کنید؟ کلماتی هم وزن اند و واجهای پایانی آنها نیز یکی است. مانند: هر که با بدان نشیند، نیکی نبیند.          «سعدی» 3- سجع «متوازن» را توضیح دهید؟ کلماتی که فقط در وزن اشتراک دارند را سجع متوازن گویند.                          مانند: ملک بی دین باطل است و دین بی ملک، ضایع.                    «کلیله و دمنه» خود آزمایی 1- در اشعار و جمله های زیر، سجع را بیابید، نوع آنها را مشخص کنید و درباره ارزش موسیقیایی هر یک اظهار نظر کنید؟ - هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده.             «سعدی» سجع متوازی – این نوع سجع از انواع دیگر، ارزش موسیقیایی بیشتری دارد. - خبری که دانی دلی بیازارد، تو خاموش تا دیگری بیارد.             «سعدی» سجع مطرف – این نوع چون فقط در حروف پایانی با هم مشترک اند و ارزش موسیقیایی آن از سجع متوازی کمتر است. - هر که را زر در ترازوست، زور در بازوست.             «سعدی» زر و زور: سجع متوازی --- که ارزش موسیقی بالایی دارد. ترازو و بازو: سجع مطرف---- در اینجا چون با واج آرایی حرف "و" همراه شده است موسیقی آن از سجع مطرف قبلی گوشنوازتر است. - مراد از نزول قرآن، تحصیل سیرت خوب است نه ترتیل سورت مکتوب      «سعدی» تحصیل و ترتیل: سجع متوازی -- چون هم وزن و واج آخر هر دو مشترک است از موسیقی بالایی برخوردارند. سیرت و سورت: سجع متوازی --- چون دارای جناس هم هست از موسیقی بالاتری برخوردار است. خوب و مکتوب: سجع مطّرف--که در واجهای پایانی یکسان اند و کلام را آهنگین ساخته است. - ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود.             «حافظ» محتاج و مشتاق: سجع متوازن - چون این هم وزنی همراه با عکس در مصراع است ارزش موسیقیایی آن را دو برابر کرده است. - آن که از جمال عقل محبوب است، خود به نزدیک اهل بصیرت، معذور باشد. «کلیله و دمنه» محبوب و معذور: کلمات سجع و از نوع متوازن است – چون افعال بعد از آنها متفاوت است چندان آهنگی در نثر ایجاد نکرده است. - الحمدلله شهر تبریز است و حسن و جمال خیز. دست از سر من بیچاره بردارید و مرا به حال خود بگذارید.                                                                       «قائم مقام» تبریز و خیز: سجع مطرّف فقط در حروف آخر با هم اشتراک دارند. بردارید و بگذارید: سجع متوازی – در وزن و واجهای پایانی با هم یکسان اند. دو جمله آغازی موزون تر به نظر می رسد. - شما را باغ باید و ما را چون لاله داغ. یکی را لاله و ورد سزاوار است و دیگری را ناله و درد.  باغ و داغ: سجع متوازی  /لاله و ناله:سجع متوازی/ ورد و درد: سجع متوازی «قائم مقام» در همه آنها ارزش موسیقیایی آنها از دیگر انواع سجع بیشتر است و نثر را بسیار زیبا و آهنگین ساخته است. - گاه از دیدن خطّ مکتوب منتعش و گاه از ندیدن روی مطلوب .                 «قائم مقام» مکتوب و مطلوب: سجع متوازی -- که دارای آهنگ و موسیقی زیبایی است. منتعش و مشتعل: سجع متوازن -- که همراه با تضاد آهنگی گوشنواز به عبارت بخشیده است. - روشن روز تویی، شادی غم سوز تویی                 ماه شب افروز تویی، ابر شکر بار بیا «مولوی» روز و سوز: سجع متوازی - افروز با سوز و روز : سجع مطرّف این سجعها همراه با وزن شاد عروضی بیت و مراعات النظیر و تشبیه آهنگی بسیار دلنواز پدید آورده است. - من ز سلام گرم او آب شدم ز شرم او                   و ز سخنان نرم او آب شدند سنگها «مولوی» گرم و شرم و نرم: سجعهای متوازی هستند که ارزش موسیقی شعر را بسیار افزایش داده است. - ده روزه مهر گردون، افسانه است و افسون       نیکی به جای یاران، فرصت شمار یارا «حافظ» گردون و افسون: سجع متوازی و آهنگ بخش مصراع اول است. - ای صاحب کرامت، شکرانه سلامت           روزی تفقّدی کن، درویش بی نوا را        «حافظ» کرامت و سلامت: سجع متوازی که موسیقی دلنوازی ساخته است. - دلبر که جان فرسود از او، کام دلم نگشود از او نومید نتوان بود از او، باشد که دلداری کند «حافظ» فرسود و نگشود: سجع متوازی – نتوان بود با فرسود و نگشود: سجع مطرّف همگی آنها موسیقی زیبایی به شعر بخشیده است. - طبیبی را دیدند که هرگاه به گورستان رسیدی، ردا در سر کشیدی، از سبب آنش سؤال کردند؛ گفت: از مردگان این گورستان شرم می دارم؛ بر هر که می گذرم ضربت من خورده است و در هر که می نگرم از شربت من مرده.                               «جامی» رسیدی و کشیدی: سجع موازی - می دارم و می گذرم: سجع مطرف خورده و مرده: سجع متوازی ارزش موسیقیایی سجع متوازی بسیار زیاد است و نثر را آهنگین ساخته است. سجع مطرف هم موسیقی اش از سجع متوازن بیشتر است.